Bet Sze'an (Bet She'an)

Starożytne miasto w Izraelu położone w pobliżu miejsca, gdzie dolina Ezdrelon łączy się z Rowem Jordanu. Bet Sze’an należy do najstarszych miast na Bliskim Wschodzie i choć znajduje się na szlaku turystycznym z Jerozolimy nad Jezioro Genezaret, ciągle jeszcze nie ma tak wielu odwiedzających jak na to zasługuje. Badania archeologiczne prowadzone od roku 1920 odsłoniły dwadzieścia warstw osadnictwa sięgającego V tysiąclecia przed Chr. Bet Sze'an, wzniesione na wzgórzu Harod, swoje znaczenie zawdzięcza korzystnemu położeniu na skrzyżowaniu ważnych dróg  z północy na południe oraz ze wschodu na zachód, otaczającym je żyznym ziemiom a także obfitości wody, dostarczanej przez pobliski potok.

Pierwotnie miejsce to zasiedlali Kanaanejczycy, którzy zostali pobici przez Egipcjan  w XVI wieku przed Chr. Nowi władcy ustanowili tu swoje przedstawicielstwo, zadowalając się kontrolowaniem handlu i pobieraniem podatków. Podczas zamieszek dynastycznych w Egipcie, w XII wieku, egipskie wpływy bardzo się osłabiły i miasto ponownie przeszło pod rządy Kanaanejczyków. Wiadomo, że w czasach króla Saula władali tu Filistyni, gdyż to właśnie tutaj, po pokonaniu wojsk  izraelskich na wzgórzu Gilboa, powiesili oni na murach miejskich Bet Sze'an pokonanego króla i jego trzech synów. Za czasów króla Salomona była tu stolica okręgu i miasto rozkwitało przez kilka stuleci aż po okres hellenistyczny,  kiedy to, wraz ze zmianą nazwy na Scytopolis, Pompejusz włączył je do Dekapolu, obok Pelli, Gerazy, Gadary, Damaszku i Filadelfii. Chrześcijaństwo rozwinęło się tutaj bardzo wcześnie, wytwarzając silny ośrodek życia religijnego. Tu urodzili się św. Cyryl i Prokopiusz, tu działali św. Euzebiusz i Saba, zanim zostali  pustelnikami. Po podboju arabskim Scytopolis wraca do swej pierwotnej nazwy, ale lata świetności ma już za sobą, tym bardziej, że niszczone jest przez kolejne trzęsienia ziemi. W czasach Krzyżowców jest małą, zapomnianą mieściną, zwaną po arabsku Bejsana, a starożytne ruiny pokrywają się rumowiskiem i warstwami ziemi oraz kolejnych zabudowań z późniejszych epok. Dopiero wykopaliska prowadzone w  latach dwudziestych naszego stulecia przypominają światu to wspaniałe miasto.

Zwiedzanie Bet Sze'an

Najstarsze tutejsze budowle pochodzą z czasów panowania egipskiego: są to stelle Setiego I, świątynia Mikala - głównego bóstwa Bet Sze'an – oraz twierdza zbudowana przez Amenofisa II. Najbardziej imponujące są jednak pozostałości miasta rzymskiego, dzięki którym Bet Sze'an zyskało miano "izraelskich Pompei". Najokazalszą budowlą z tego okresu jest teatr, co łatwo zrozumieć, wiedząc, że widowiska teatralne były jedną z największych atrakcji kulturalnych starożytności. Stylistycznie obiekt ten jest typowym przykładem teatru rzymskiego na wschodnich krańcach imperium. Zalicza się do średniej wielkości  i może pomieścić do siedmiu tysięcy widzów. Na widownię prowadzi  osiem sklepionych korytarzy oraz dwa główne wejścia na poziomie sceny, na osi równoległej do niej. Od strony wschodniej z centrum miasta prowadzi okazała aleja z wygodnymi schodami. Teatr miał trzy kondygnacje siedzeń: pierwsza z nich zachowała się w całości, bazaltowe podstawy drugiej ciągle jeszcze są widoczne zaś z trzeciej pozostały jedynie pilastry, tak, że trudno odtworzyć jej pierwotny wygląd. Orchestron jest wyłożony marmurem i otoczony przez siedzenia dla dygnitarzy. Scena, obecnie pokryta drewnianą podłogą, pierwotnie wyłożona była kamienną kostką i wspierała się na łukach, pod którymi znajdował się cały system kanałów odprowadzających wodę deszczową. Scenę zamykał fronton ozdobiony rzędami granitowych i marmurowych kolumn z bogato zdobionymi kapitelami, pomiędzy którymi znajdowały się wnęki na posągi oraz dekoracyjne płyty pokryte reliefowymi rzeźbami  o motywach roślinnych i zwierzęcych. Materiał do budowy – a w szczególności marmury – były sprowadzane z Azji Mniejszej. Oprócz dużego teatru, w Bet Sze'an był także niewielki odeon, lecz został on zniszczony jeszcze w czasach antycznych, gdy na jego miejscu zbudowano exedron. Dziś można jedynie oglądnąć niedawno odsłoniętą  marmurową posadzkę oraz rząd siedzeń, jedyne pozostałości po tym obiekcie.

Doskonale czytelny jest ogólny plan miasta, szczególnie gdy patrzy się z podwyższenia u stóp tellu, gdzie znajduje się plan wykopalisk z dokładnym opisem. Łatwo można wyróżnić dwie schodzące się pod kątem prostym arterie: Aleję Palladium oraz Kolumnową. Obydwie pochodzą z czasów bizantyjskich lecz zostały zbudowane według założeń oraz na fundamentach rzymskich. Aleja Palladium jest najokazalszą ulicą miasta, poprzedzoną propylejami od strony teatru i ozdobioną wspaniałymi kolumnami, których resztki wciąż jeszcze sterczą z ziemi. Wzdłuż tej alei zlokalizowane są ważne zabudowania miejskie, jak wspomniany już exedron, łaźnie czy także pochodząca z czasów rzymskich świątynia, zamykająca ją od strony tellu. Nawierzchnię ulicy stanowiły podłużne kostki bazaltowe ułożone   w jodełkę zaś po obu jej stronach poprowadzone były kanaliki odprowadzające ścieki. Nieco dalej znajdowały się chodniki oraz portyk (stoa) zdobiony mozaikami. Inskrypcja na jednej z nich wspomina Palladiusa, gubernatora prowincji, co pozwala na datowanie tego obiektu  na IV wiek. W późniejszym  okresie mozaiki  zostały zastąpione marmurową kostką a w portyku umieszczono bogate sklepy. W tym samym mniej więcej czasie wzniesiono wspomniany już exedron, którego sale otwierały się na półkolistą, otoczoną kolumnami platformę.  Zarówno sam exedron jak  i wychodzące na niego komnaty wyłożone były mozaikami o motywach geometrycznych, roślinnych i zwierzęcych. W jednej z sal przylegających do centralnej apsydy odnaleziono mozaikowy medalion, przedstawiający patronkę miasta, boginię Tyche. W ręce trzyma ona róg obfitości a jej koronę stanowią mury miejskie. Na miejscu, w Bet Sze'an oglądamy jedynie replikę, zaś oryginał przeniesiony został do Muzeum Izraela w Jerozolimie.

Na północ od teatru, przez propyleje i kryte przejście dochodzimy do łaźni. Ich obecny kształt pochodzi  z czasów bizantyjskich lecz i one zostały zbudowane na fundamentach dużo wcześniejszych, których pierwotne przeznaczenie  nie zostało jeszcze wyjaśnione. Ogromny kompleks łaźni zbudowany jest na planie symetrycznym i składa się z czterech sal na osi wschód-zachód oraz pięciu na linii północ-południe. System doprowadzających wodę kanałów jak również urządzenia do jej podgrzewania znajdowały się pod podłogą, wzdłuż ścian budynku. Pomieszczenia łaźni były bardzo bogato zdobione: ściany wykładane płytami z kolorowych kamieni, podłogi pokryte mozaikami zaś całość zamykały kopuły i sklepiony dach. Kompleks otoczony był z trzech stron kolumnowym portykiem a od zachodu dużą apsydą, której ściany zdobiła mozaika z kolorowego szkła. Liczne odnalezione inskrypcje dowodzą, że w okresie bizantyjskim łaźnie te często podlegały przeróbkom i rekonstrukcjom.

Ulicę Palladium zamyka, jak już wspomniano, rzymska świątynia, poświęcona prawdopodobnie Dionizosowi, głównemu bogu Bet Sze'an w czasach hellenistycznych i rzymskich. Wtedy to miasto okresowo nazywane było Nysą, na cześć nimfy o tym imieniu, będącej opiekunką Dionizosa w czasie jego dzieciństwa.jest niewielka, ma plan półkolisty i opiera się na całym systemie bazaltowych łuków. Jej fronton zdobią cztery potężne kolumny, których kwadratowe bazy do dnia dzisiejszego przetrwały in situ. Kolumny te podtrzymywały tympanon o wysokości około piętnastu metrów. Dwie z nich oraz kapitele pozostałych możemy oglądać leżące w pobliżu świątyni. Cylindryczny podest przed fasadą nosi napis wskazujący, że stał tu posąg Marka Aureliusza (161-180 r.). W okresie bizantyjskim świątynia ta została zburzona, a na jej miejscu wzniesiono inne budynki, które z kolei uległy zniszczeniu podczas trzęsienia ziemi w roku 749.

Drugą ważną arterią miejską jest Aleja Kolumnowa, zaczynająca się u podnóży tellu, nieopodal świątyni Dionizosa. Do dziś zostało z niej dwadzieścia ogromnych kolumn  zbudowanych z miejscowego wapienia i ozdobionych jońskimi kapitelami. Stanowiły one fragment potężnego portyku, który został  wzniesiony w II wieku i rozpadł się podczas katastrofalnego trzęsienia ziemi; cały przyległy teren pokryty jest rumowiskiem z tego okresu. Przed portykiem był długi, płytki basen, służący celom dekoracyjnym, podobnie jak najokazalsza budowla przylegająca do tej ulicy – nympheum. Spoza jego frontowej, bogato zdobionej ściany woda wypływała przez cały system kanałów  i otworów, tworząc strumienie i  fontanny, przelewające się do licznych basenów. Fragmenty architektoniczne pochodzące z nympheum, zebrane opodal, wciąż czekają na rekonstrukcję. Przy Alei Kolumnowej warto zwrócić uwagę także na takie budowle, jak bazylika oraz tak zwane Centrum, od którego prowadzą dwie inne aleje. Jedna z nich, szeroka na dwadzieścia cztery metry, ciągnie się wzdłuż doliny Nahal Amal. Po obu jej stronach stały kolumny podtrzymujące sklepienia nad chodnikami. Jedna z takich kolumn zachowała się w całej wysokości zaś bazy wielu innych także pozostają na swych pierwotnych miejscach. W okresie bizantyjskim przy ulicy tej funkcjonowały sklepy, do których wejścia prowadziły z obu krytych chodników; zdobiące je mozaiki zachowały się w niezłym stanie. Aleja ta  prowadzi do platformy ozdobionej częściowo zrekonstruowanymi niszami i wysokimi, marmurowymi kolumnami. Miejsce to stanowi centralny punkt miasta. Druga aleja, poprzez tetrapylon doprowadza do teatru, który także w okresie bizantyjskim, choć kilkakrotnie przebudowywany, był czynny aż do roku 749, kiedy to, wraz z innymi budowlami, uległ zniszczeniu podczas trzęsienia ziemi.

Po zwiedzeniu dolnego miasta warto wyjść na tell, gdzie znajdujemy pozostałości dużo wcześniejszej zabudowy, bo pochodzącej z czasów kananejskich. Ciągle jeszcze są tu prowadzone szeroko zakrojone prace wykopaliskowe, odsłaniające kolejne fazy rozwoju miasta. Największą jednak atrakcję stanowi rozległy widok. Z góry, jak na mapie plastycznej, widać wszystkie opisane budowle oraz znajdujące się na peryferiach ruiny bizantyjskiego przedmieścia, amfiteatr, w którym w czasach rzymskich odbywały się walki gladiatorów i odległe ruiny zamku krzyżowców. Na okolicznych wzgórzach, gdzie widać  liczne pozostałości dawnej zabudowy, także prowadzone są prace wykopaliskowe.

Transkrypcja: Bet Szean, Bet She'an, Scytopolis, Bejsan.

Najważniejsze miejsca do zobaczenia: teatr, Aleja Palladium, eksedron i kopia mozaiki Tyche, Aleja Kolumnowa, świątynia rzymska, nimfeum, agora, łaźnie zachodnie, Tell Bet Sze’an (znakomity punkt widokowy).

Pozostałe miejsca: ulica Północna, łaźnie wschodnie, toalety publiczne, świątynia ofiarna, amfiteatr, fort krzyżowców, północna brama miejska i tzw. Obcięty Most.

Zalecany minimalny czas pobytu: 2,5 godziny.

Tekst: Krystyna Słoczyńska

Literatura:

Baldi D., W Ojczyźnie Chrystusa. Przewodnik po Ziemi Świętej, Biblioteka Franciszkańska, Kraków - Asyż
1993 Graicer N., Bet She’an National Park, The Israel Nature and National Parks Protection Authority Publishing Murphy-O’Connor J., Przewodnik po Ziemi Świętej, Oficyna Wydawnicza „Vocatio”, Warszawa 1996