Engaddi (En Gedi)

Popularne kąpielisko w Izraelu nad Morzem Martwym oraz rezerwat przyrodniczy na terenie dwóch dolin: Nahal David i Nahal Arugot, prowadzących od Pustyni Judzkiej ku brzegom Morza Martwego. Engaddi znajduje się w odległości 32 km na południe od ujścia Jordanu i 18 km na północ od Masady.

W scenerii pozbawionych życia wybrzeży Morza Asfaltowego i nagiej, kamienistej pustyni, Engaddi stanowi prawdziwą oazę, gdzie dostatek wody pozwala rozwijać się wielu gatunkom roślin  i zwierząt. Wyżej, w Górach Judzkich padają obfite, choć okresowe deszcze, których wody przenikają w głąb podłoża poprzez pęknięcia i szczeliny skalne, a następnie płyną pod powierzchnią ziemi w dół, ku Morzu Martwemu. W okolicach Engaddi wody przesączają się przez klifowe zbocza, tworząc dwie doliny, którymi płyną stałe potoki: Nahal David i Nahal Arugot. Oprócz nich pojawiają się także mniejsze źródła jak Źródło Sulamitki (Ein Shulamit) czy Źródło Kozicy (Engaddi), od którego pochodzi nazwa całego rezerwatu.

W rezerwacie spotykamy unikalną kombinację gatunków flory: od roślin wodnych aż po pustynne suchorośle, a nawet rośliny tropikalne, co stanowi prawdziwy ewenement. Spośród sześćdziesięciu gatunków dzikich drzew występujących w Izraelu w Engaddi żyje dwanaście. Wśród nich są jabłonie sodomskie – drzewa wysokie na pięć metrów, z ogromnymi liśćmi i owocami podobnymi do dyni, a także różowo kwitnące moringi przypominające żarnowce, ale znacznie od nich wyższe. Niektórych z występujących tu gatunków nie można spotkać nigdzie indziej, a Engaddi stanowi ich najdalej na północ wysunięty obszar występowania.

Obfitość wody i bogactwo szaty roślinnej przyciąga tu wiele gatunków zwierząt. Najliczniejsze z nich to ibeksy (kozice górskie), będące symbolem izraelskich parków przyrodniczych. To o nich mówi Księga Przysłów (5:19): "Przemiła to łania i wdzięczna kozica". Młode ibeksy rodzą się późną wiosną i często można je obserwować przy wodopoju. Dla zwiedzających przygotowano specjalne stanowiska obserwacyjne, choć zwierzęta są przyzwyczajone do ludzi i nie są płochliwe. Engaddi jest ich prawdziwą przystanią i jedynie podczas obfitych, zimowych opadów, gdy na Pustyni Judzkiej pojawia się świeża trawa, ibeksy na kilka tygodni opuszczają rezerwat. Innym, rzadkim gdzie indziej, zwierzęciem, jest hyrex czyli góralik, także wspomniany w Księdze Przysłów (30:26): "góraliki, lud wprawdzie niemocny, ale w skale mieszkanie zakłada". Jest to zwierzę tropikalne, którego obszar występowania na północy sięga aż do Syrii. Ciekawostką jest, że zoolodzy zaliczają góraliki do bliskich krewnych słonia. Gnieżdżą się one w jamach i rozpadlinach skalnych, lecz w dzień  lubią wygrzewać się na słońcu i wspinać na drzewa. Ponadto w Engaddi żyją też drapieżniki: lisy, wilki, hieny, a także nieliczne lamparty.

Jeśli zachowamy spokój i potrafimy patrzeć uważnie, możemy zaobserwować niektóre z wielu gatunków żyjących tu ptaków. Jednym   z nich jest wspaniale upierzony tristam czarny (mający wbrew nazwie pomarańczowe skrzydła), którego śpiew podobny do dźwięku fletu czasami towarzy naszej wędrówce po rezerwacie. Dość łatwo można dostrzec pustynne kuropatwy, biegające pośród skał w poszukiwaniu nasion i trawy, liczne białobrzytki, kruki, gołębie i wiele innych ptaków.

Przyroda jest główną atrakcją rezerwatu, ale trzeba wspomnieć o bogatej przeszłości tego miejsca. Osadnictwo rozpoczęło się tutaj już trzy tysiące lat przed Chrystusem. Z tego okresu pochodzą pozostałości świątyni w pobliżu źródła Engaddi. Około 12 km stamtąd, w tak zwanej Jaskini Skarbu znaleziono miedziane naczynia i przedmioty kultu związane najprawdopodobniej z tą świątynią.

Dolina Nahal David jest miejscem, gdzie Dawid ukrywał się przed zazdrosnym i mściwym królem Saulem, o czym mówi I Księga Samuelowa (24:1): "Dawid odszedł stamtąd i zamieszkał w miejscach niedostępnych w En Gedi". Dalsze wersety opowiadają o spotkaniu Dawida z królem. W czasach późniejszych kwitło tu bujne życie, a piękno przyrody w było inspiracją dla autora "Pieśni nad Pieśniami" (1:14): "Gronem kwiatu wonnego jest mój umiłowany w winnicach En Gedi".

Od tego czasu, mimo najazdu perskiego, hegemonii hellenistycznej i rzymskiej, w okresie bizantyjskim, a nawet we wczesnym okresie arabskim obserwujemy niemal nieprzerwany ciąg osadnictwa. Związane to jest ze specyficznymi warunkami geologiczno-biologicznymi tego miejsca. Uprawiano tu bowiem bardzo poszukiwane rośliny lecznicze, a także sporządzano słynne kosmetyki – między innymi znany już w starożytności balsam "perimonium" oraz liczne preparaty zawierające sole z Morza Martwego. W pobliskim Tel Gorem odkryto pozostałości archeologiczne z różnych okresów: rzymską łaźnię, starą synagogę (Synagoga Engaddi) i bizantyjskie mozaiki.

Pięć kilometrów na południe od Eingaddi, w Jaskiniach Nahal Hever znaleziono przedmioty i dokumenty z okresu Powstania Bar Kochby. Inne znaleziska odkryto przy wejściu do Nahal David, około stu metrów w prawo od parkingu. Są to jaskinie, gdzie napotkano wiele drewnianych trumien oraz ludzkich szkieletów grzebanych wprost we wnękach skalnych. W całym rezerwacie można zobaczyć ślady dawnych systemów wodnych, jak akwedukty, baseny i cysterny oraz młyny wodne, a także tarasy, znaczące dawne tereny uprawne.

Okolice Ein Gedi były ostatnimi terenami wyzwolonymi przez Armię Izraelską podczas Wojny o Niepodległość. Niedługo potem, nieco na południe od wejścia do Nahal Arugot, powstał kibbutz En Gedi. W bezpośrednim sąsiedztwie rezerwatu jest prowadzone przez kibbutz Schronisko Młodzieżowe, a przy nim pole doświadczalne służące eksperymentom agrotechnicznym.

Synagoga Engaddi (En Gedi)

W roku 1965, na północ od wzgórza Tel Goren w oazie Engaddi, przypadkowo natrafiono na pozostałości mozaikowej podłogi synagogi z III wieku po Chr. Podczas prac wykopaliskowych  odsłonięto ślady osiedla żydowskiego zamieszkiwanego w okresie pomiędzy III i VI wiekiem, a pod nim dużo rozleglejszą osadę z wczesnego okresu Pierwszej Świątyni (IX-VII w. przed Chr.).

Na początku IV wieku Euzebiusz, przez chrześcijan zaliczany w poczet Ojców Kościoła, wspomina o dużej gminie żydowskiej w okolicach Engaddi. Wczesne rękopisy informują, że mieszkańcy tych okolic hodowali palmy daktylowe i krzewy persimonium (commiphora opobalsamum), z których otrzymywano cenne perfumy. Do dziś możemy tu zaobserwować rozwinięty system irygacyjny oraz tarasy, na których były poletka uprawne.

Dalsze badania w latach 1991-96 pozwoliły lepiej poznać przeszłość osiedla oraz poszczególne fazy rozbudowy tutejszej synagogi. Wreszcie, dzięki staraniom National Park Authority, odsłonięto i przystosowano do zwiedzania ruiny synagogi, a częściowo także otaczające ją zabudowania i ulice.

Zbudowana w III wieku synagoga miała kształt trapezu, czarno-białą podłogę mozaikową i przenośną kapliczkę na Torę. Na północnej ścianie, skierowanej ku Jerozolimie, znajdowały się dwa otwory wejściowe. Na początku IV wieku przeprowadzono remont mozaiki podłogowej oraz dokonano przebudowy wnętrza. Jedno z   wejść na ścianie północnej  przekształcono w niszę do przechowywania zwojów Tory, a także wstawiono kolumny dzielące salę modlitw  na trzy nawy. Na południowej ścianie zbudowano trzy kamienne stopnie - ławy. Obecny kształt synagogi pochodzi z połowy V wieku. Składa się ona z sali modlitw, podzielonej kolumnami na trzy nawy. Od zachodu do wnętrza przylega hall wejściowy zaś w północno-zachodnim narożniku znajdują się schody prowadzące na galerię dla kobiet. Na północnej ścianie umiejscowiono kapliczkę na Torę (Aaron HaKodesh) zaś w centrum pomieszczenia kwadratowe podwyższenia na bimę, wykonane z rzeźbionego drewna i stiuku, otoczone bogato zdobioną, drewnianą balustradą. Obok kapliczki na Torę znajdował się tzw. Tron Mojżesza, miejsce honorowe, zajmowane przez starszego gminy. Poza Arką, w niszy ściennej znajdował się schowek na uszkodzone, nieużywane zwoje Tory. Znaleziono tu także liczne brązowe monety, brązowy kubek i małą, srebrną siedmioramienną menorę, prawdopodobnie ustawianą przed Arką na czas modlitw.

Na szczególną uwagę zasługuje mozaikowa podłoga synagogi. Jej dekoracja składa się z kilku, niezależnych elementów. Lewa nawa boczna (zachodnia) składa się z motywów geometrycznych i inskrypcji. Pierwotnie osiemnaście wierszy inskrypcji podzielone było na cztery sekcje tematyczne. W czasie ostatniego remontu synagogi dodano piąty, trzywierszowy napis.

1. W pierwszej inskrypcji wylicza się trzynastu protoplastów rodu ludzkiego : Adam, Seth, Enoch, Kenen, Mehalel, Jared, Hanoch, Methuselah, Lemech, Noah, Shem, Ham, Japheth.

2. W tej sekcji wymieniono dwanaście znaków Zodiaku, dwanaście miesięcy roku, trzech protoplastów Narodu Wybranego i trzech towarzyszy proroka Daniela, którzy zgodnie z legendą, stanowią trzy podstawy, na których spoczywa świat; ostatnie słowa tej inskrypcji stanowi błogosławieństwo: „Pokój Tobie, Izraelu”.

3. Jest to inskrypcja aramejska, wymieniająca dobroczyńców synagogi ale także i tych, którzy naruszają obyczaje i prawa wspólnoty. Niektórzy badacze uważają, że bogactwo osady w Ein Gedi opierało się na posiadaniu sekretu produkcji specjalnego balsamu (perfum) w oparciu o uprawiane tu krzewy perimonium; być może ta inskrypcja jest aluzją do naruszenia  wspólnej tajemnicy.

4. Ten napis jest także w języku aramejskim i powtórnie wymienia dobroczyńców synagogi oraz ofiarowane przez nich dary.

5. Ostatnia, dodatkowa inskrypcja dotyczy jednego fundatora – Yonathana HaHazena, który był w Engaddi kantorem i pokrył koszty ostatniego remontu synagogi.

W nawie centralnej podstawowym elementem dekoracyjnym mozaiki są liście. Na ich tle znajduje się owalny medalion zamknięty w rombie, wpisanym w kwadrat. W każdym z czterech naroży tego kwadratu znajduje się paw trzymający w dziobie kiść winogron, zaś medalion wypełniają wizerunki ptaków zamieszkujących okolice Ein Gedi. W okolicy bimy znajduje się jeszcze jedna dekoracja  mozaikowa, przedstawiająca trzy małe, siedmioramienne menory.

Zwraca uwagę fakt, że w odróżnieniu od innych mozaikowych dekoracji synagog z tego okresu w Engaddi nie przedstawiono żadnych wizerunków ludzkich, co świadczy o bardzo ścisłym przestrzeganiu nakazów Prawa. Nawet w przypadku tak popularnego motywu jak Zodiak, posłużono się jedynie napisami.

Osada i synagoga w Engaddi została zniszczona w wyniku pożaru, co bez wątpliwości wykazały prace wykopaliskowe. Stało się to w czasach cesarza Justyniana I (527-565), podczas masowych prześladowań jakim podlegali wtedy Żydzi. Datowanie to potwierdza skarb monet, odnaleziony na dziedzińcu budynku przyległego do Synagogi – najmłodsze z nich pochodzą z  roku  530.

Transkrypcja: Ein Gedi, En Gedi, Engaddi.

Najważniejsze miejsca do zobaczenia: dolina Nahal Dawid i Jaskinia Dawida, dolina Nahal Arugot, Synagoga Engaddi, wybrzeże Morza Martwego.

Pozostałe miejsca: jaskinie Nahal Hever (5 km od Engaddi) oraz Jaskinie Skarbu (12 km od Engaddi).

Zalecany minimalny czas pobytu: 1 dzień.

Tekst: Jarosław Poniewiera, Krystyna Słoczyńska

Literatura:

Baldi D., W Ojczyźnie Chrystusa. Przewodnik po Ziemi Świętej, Biblioteka Franciszkańska, Kraków – Asyż 1993

David A., En Gedi. Nature Reserve, Israel Nature and Parks Authority

Gera A., En Gedi Antiquities National Park, Israel Nature and Parks Authority

Murphy-O’Connor J., Przewodnik po Ziemi Świętej, Oficyna Wydawnicza „Vocatio”, Warszawa 1996